इन्व्हिक्टस

२००९ साली आलेला मॉर्गन फ्रीमन, मॅट डेमन यांच्या अभिनयाने नटलेला हॉलीवूडचा  हा ‘इन्व्हिक्टस’ सिनेमा. इन्व्हिक्टस म्हणजे अपराजित. द शॉशांक रिडम्प्शन, द बकेट लिस्टसारख्या सिनेमातून मॉर्गन फ्रीमन यांचा लाजवाब अभिनय पाहिला होताच, पण इन्व्हिक्टसमध्ये त्यांनी उभे केलेले नेल्सन मंडेला जबरदस्त छाप पाडून जातात. नव्वदीच्या दशकातल्या दक्षिण आफ्रिकेतील बऱ्याच छोट्यामोठ्या घडामोडींवर सिनेमा अलगद भाष्य करतो. मंडेला यांच्या सुटकेची घोषणा आणि मग त्यांनी दक्षिण आफ्रिकेचे प्रेसिडेंट होत स्वीकारलेला पदभार दाखवत सिनेमा सुरु होतो.

वर्णभेदाचा फटका बसलेला असूनही कार्यभार स्वीकारताच पहिलं काम ते करायला घेतात ते म्हणजे काळ्या लोकांचा आता गोऱ्या लोकांवर असलेला राग शांत करण्याचा प्रयत्न करणं. मंडेलांच्या सिक्युरिटीसाठी आणखी कुमक लागणार असतानाचा प्रसंग - चार गोरे प्रशिक्षित अधिकारी जेव्हा त्यासाठी येतात, तेव्हा मंडेलांचा मुख्य सिक्युरिटी इनचार्ज त्यांना धुडकावून लावतो, पण मंडेला त्याला समजावतात आणि मग काळेगोरे एकत्र काम करू लागतात. महागाई, बेरोजगारी, कुपोषण, अन्नटंचाई, वाढती गुन्हेगारी अशा कठीण परिस्थितीतून जात असलेल्या दक्षिण आफ्रिकेला योग्य मार्गाने पुढे नेण्याचं अवघड काम आता मंडेलांनी आपल्या खांद्यावर घेतलेलं असतं. सकाळी चहा पिताना रोज पेपरातही अशा नकारात्मक बातम्या दिसत असताना त्यांना अचानक एक दिवस एक बातमी दिसते - 'स्प्रिंगबॉक्स या दक्षिण आफ्रिकन रग्बी टीमच्या कोचची हकालपट्टी, पण कॅप्टन फ्रँकॉईस पिनार कायम'. खालावलेल्या परफॉर्मन्समुळे ही टीम आता देशभर चेष्टेचा विषय झालेली असते. १९९५ चा रग्बी वर्ल्ड कप तोंडावर आलेला असतो आणि पिनारला घरी एक फोन येतो. देशाच्या राष्ट्राध्यक्षांनी त्याला चहासाठी बोलावलेलं असतं. आपल्याला का बोलावलं असेल या विचाराने तो गोंधळतो, पण जातो. तिथे मंडेला त्याच्यासाठी चहा बनवत विचारतात की तुझ्या मते लीडरशिप म्हणजे काय? बोलता बोलता ते सांगतात की तुरुंगात असताना एका कवितेने त्यांना प्रेरणा दिली, लढायची जिद्द दिली. पिनार भारावून जातो. टीमकडून येत्या वर्ल्डकपमध्ये असलेल्या अपेक्षांची पिनारला कल्पना येते आणि त्यांची भेट संपते. टीम सराव करू लागते तसे देशात ठिकठिकाणी कोचिंग कॅम्पस करण्याबद्दल टीमला सुचवले जाते. ही टीम बहुतांशी गोऱ्या खेळाडूंची, मग खळखळ करत पण कॅप्टनने आग्रह केल्यावर ते राजी होतात. सामान्य काळ्या आफ्रिकन्सशी गोऱ्याना जोडण्याच्या मंडेलांच्या प्रयत्नातला हा एक भाग असतो. टीम जिथे जिथे जाईल तिथे चेस्टर या टीममधल्या एकमेव काळ्या खेळाडूभोवती लोकांचा, लहान मुलांचा गराडा पडत असतो. त्याची ही लोकप्रियता इतकी वाढते की खेळाडूंना नेणाऱ्या विमानावरही चेस्टरचा मोठा चेहरा रंगवला जातो.

आपण गोऱ्याना सामावून घेऊ, तुम्ही मला तुमचा नेता म्हणून निवडलंय, आता मला नेतेपद निभावूदे असं आवाहन करूनही मंडेला यांना फारसा प्रतिसाद त्याआधी मिळालेला नसतो, पण आता ही रग्बी टीम त्यांना अप्रत्यक्षपणे देश एकत्र आणण्यासाठी मदत करणार असते. गरीब मुलांना मोफत वस्तूवाटप असते तेव्हाही एक मुलगा राष्ट्रीय रग्बी टीमची जर्सी त्याच्या वाट्याला येते ती नाकारून जातो, कारण गोऱ्या खेळाडूंच्या टीमची जर्सी घेतली तर 'आपले' लोक आपल्यावर रागावतील ही भीती त्याला असते. आता आपले राज्य आलेय तर आपण गोऱ्यांना ठेचू, हवे ते करू हा काळयांचा भावनिक उन्माद हळूहळू मोडून काढायला आणि हे देशातले गोरेही आपलेच आहेत हे त्यांच्या गळी उतरवायला मंडेला पूर्ण प्रयत्न करत असतात.

स्वत: तरुणपणी रग्बी खेळलेले मंडेला रग्बी वर्ल्डकपचे वेळापत्रक समजून घेतात, चार गटात प्रत्येकी चार टीम्स आणि दक्षिण आफ्रिकेला ऑस्ट्रेलिया, इंग्लंडसारख्या बलाढ्य टीम्सशी आधी लढावे लागणार हे त्यांना समजते. तयारी करत असलेल्या टीमला स्वत: हेलिकॉप्टरमधून जाऊन ते शुभेच्छा देतात तेव्हा टीमतर्फे त्यांना टीमची टोपी भेट देण्यात येते, ती ते अभिमानाने घेऊन परततात. पिनारला आता मंडेलांची इच्छा, त्यांचे स्वप्न बरोबर कळलेले असते. पहिल्या सामन्यात जिद्दीने खेळून ते ऑस्ट्रेलियाला हरवतात. स्पर्धेदरम्यान एकदा टीमला बोटीतून एका खास ठिकाणी नेले जाते. मंडेला यांनी १९६४ ते १९९१ अशी आयुष्यातली तब्बल २७ वर्षं ज्या तुरुंगात काढली, त्या तुरुंगाला टीम भेट देऊन येते. तिथे मंडेलाना ठेवलेली एवढीशी जागा पाहून पिनार हेलावून जातो. परतल्यावर विचारात पडलेल्या पिनारला त्याची मैत्रीण जेव्हा विचारते की 'उद्याच्या सामन्याचा विचार करतोयस का', त्यावर तो म्हणतो, 'नाही, एक माणूस सुमारे ३० वर्षे जेलमध्ये राहतो, आणि तिथून बाहेर पडताना मात्र ज्यांनी त्याला तिथं खितपत टाकलं त्यांना माफ करून बाहेर येतो, हा काय माणूस असेल'.

स्पर्धा रंगत जाते, पावसात झालेल्या सामन्यात फ्रान्सला हरवून दक्षिण आफ्रिका फायनलला पोचते. फायनलमध्ये टक्कर असते न्यूझीलंडशी. गाडीत मंडेला न्यूझीलंडने इतरांना कसं चिरडून टाकलंय हे ऐकतात, जपानला १४५-१७ ने तुडवताना एकाच सामन्यात त्यांनी १४५ हा स्कोर करत वर्ल्डरेकॉर्ड केलाय हे ऐकून ते थक्क होतात. आणि क्वार्टर फायनलला पोचली तरी खूप झालं अशी माफक अपेक्षा घेऊन आलेली आफ्रिकन टीम आता थेट फायनलला आल्यावर 'धिस कंट्री इज हंग्री फॉर ग्रेटनेस' असं म्हणून मंडेला आपली इच्छा सुचवतात. फायनल सुरु होण्याआधी ते स्प्रिंगबॉक्सची जर्सी घालून आणि टीमकडून त्यांना मिळालेली टोपी घालून मैदानावर येतात, प्रत्येकाला शेकहॅंड करत प्रोत्साहन देतात. सामना चुरशीचा होतो, न्यूझीलंडच्या लोमू या प्रमुख बलदंड स्ट्रायकरला रोखण्यात सगळ्या टीम्स अपयशी ठरलेल्या असतात. फायनलला मात्र पिनार त्याच्या सहकाऱ्यांना म्हणतो, 'मी माझा खांदा, हात, पाय, मान सगळं मोडून घेईन, पण लोमूला रोखीन'. इतर खेळाडूही त्याच्या सुरात सूर मिसळतात. सामना अटीतटीचा होतो, या रांगड्या रानटी खेळात आफ्रिकेचे खेळाडू जखमी होतात, पण जिद्द सोडत नाहीत, आणि शेवटी १५-१२ ने सामना, नव्हे वर्ल्ड कप जिंकतात.  इतिहास घडलेला असतो.  'तुला आज इथे स्टेडियममध्ये जमलेल्या ६३००० दक्षिण आफ्रिकन चाहत्यांचा पाठिंबा लाभला' यावर कॅप्टन पिनार म्हणतो, '६३००० नाही, आम्हाला ४३ मिलियन दक्षिण आफ्रिकन्सचा पाठिंबा मिळालाय.'

स्टेडियममधून बाहेर पडल्यावर रस्त्यावर प्रचंड गर्दी लोटलेली असते, वाट काढत जाण्यात बराच वेळ जाणार हे ओळखून मंडेलांची गाडी वेगळ्या मार्गाने नेऊ असं त्यांचा सिक्युरिटी ऑफिसर म्हणतो तेव्हा मंडेला म्हणतात, 'नको, कितीही वेळ लागूदे, काही घाई नाही.' एका खेळामुळे एक झालेला देश बघत, हे आनंदी लोक बघत हा मानवतेचा मसीहा हळूच डोळे पुसतो. 

सिनेमाची फ्रेम न फ्रेम विचार करून पेश केलेली, म्हणूनच मनात घर करून बसलेली. फायनलची तिकिटे आपल्या कुटुंबियांना द्यायला पिनार येतो तेव्हा 'अरे आम्ही तिघे आहोत, हे चौथे तिकीट कुणासाठी' असं त्याचे वडील त्याला विचारतात त्यावेळी तो त्यांच्या घरी काम करणाऱ्या काळ्या मोलकरणीकडे पाहतो तो सीन, किंवा पिनार जेव्हा मंडेला असलेल्या तुरुंगात थोडा वेळ स्वत:ला बंद करून घेत खिडकीतून खाली पाहतो तेव्हा त्याला छिन्नी हातोड्याने दगडावर काम करत बसलेले मंडेला दिसतात तो प्रसंग, आपले मोदी जसे पंतप्रधान झाल्यावर अनेक देश फिरत होते तसेच त्याच कारणांसाठी म्हणजे देशाची इमेज आणि परराष्ट्र धोरण सुधारायला मंडेलाही तेव्हा अनेक देशांच्या दौऱ्यावर असताना 'फॉर या चेंज, मंडेला दक्षिण आफ्रिकेलाही भेट देणार आहेत' हे पिनारच्या गोऱ्या वडिलांचं खोचक वाक्य,  'सॉकर इज या जेंटलमन्स गेम प्लेड बाय हुलीगन्स अँड रग्बी इज या हुलीगन्स गेम प्लेड बाय जेंटलमन्स' असे संवाद, गोऱ्या खेळाडूंची नावे चेहऱ्यासह लक्षात ठेवण्याचा मंडेलांचा अभ्यास,  महत्त्वाची मीटिंग मध्येच थांबवून टीव्ही चॅनेल चेंज करत टीमसोबत जल्लोष करणारे सामान्य लोक टीव्हीवर पाहून खुश होणारे मंडेला,  उद्या इंग्लडशी सामना असताना माझा तो वेळ मोकळा ठेव असं सेक्रेटरीला सांगणारे मंडेला, प्रकृती खालावूनही टीमचे अपडेट्स घेणारे मंडेला असे अनेक प्रसंग निव्वळ अप्रतिम.

मॉर्गन फ्रीमन हे मुळातच त्यांच्या हुबेहूब चेहऱ्यामुळे नेल्सन मंडेला म्हणून परफेक्ट शोभून दिसतात. मॅट डेमनने साकारलेला कॅप्टन पिनारही खास. दोघांनाही या भूमिकांसाठी ऑस्कर नामांकन मिळालं होतंच, शिवाय चार ऑस्कर नावावर असलेल्या दिग्दर्शक क्लिंट इस्टवूड यांनाही दिग्दर्शनासाठी नामांकन होतंच. आवर्जून पाहावा असा सिनेमा.

रॉबेन आयलंड इथे तुरुंगात असताना मंडेलांना प्रेरणा देणारी विल्यम अर्नेस्ट हेन्ले यांची 'इन्व्हिक्टस' ही कविता मॉर्गन यांच्या आवाजात सिनेमाभर तुकड्या तुकड्यात ऐकू येत राहते, ती खाली देत आहे -

Out of the night that covers me,

Black as the pit from pole to pole,

I thank whatever gods may be

For my unconquerable soul

In the fell clutch of circumstance

I have not winced nor cried aloud.

Under the bludgeonings of chance

My head is bloody, but unbowed

Beyond this place of wrath and tears

Looms but the Horror of the shade,

And yet the menace of the years

Finds and shall find me unafraid

It matters not how strait the gate,

How charged with punishments the scroll,

I am the master of my fate,

I am the captain of my soul