भातुकली.. तेव्हा आणि आता
"संतोष, त्या मेहतांची ऑर्डर दिली का? फुटबॉल आणि व्हॉलीबॉल्सची"
"हो दिली.. आज सकाळीच."
"हां.. आणि ते कामत परत का येऊन गेले? त्यांना हवा होता तसाच सेट दिला होता ना आपण त्याना?"
"होय साहेब, ते तर उलट आभार मानायला आलेले.. मुलगी एकदम खुश झालीये सेट बघून म्हणत होते..ऑफिसला जाता जाता वाटेतच आपलं दुकान लागतं ना त्यांना. सांगितलं होतं ना तुम्हाला साहेब, तुमचा नंबरही घेऊन गेले तुम्हाला फोन करतो म्हणाले होते. आला होता का फोन?"
संतोषने सांगितलं तस मनोहरलाही आठवलं, अरे हो, आपल्याला फोन आला होता कामतांचा - 'मनोहरजी, थँक यू व्हेरी मच. बछडीचा नुसता धुमाकूळ सुरू आहे सध्या सोसायटीतल्या मैत्रिणींना बोलावून. इतकी खेळण्यांची दुकानं फिरलो पण हिला कोणता सेटच पसंत पडत नव्हता, शेवटी तुमच्या दुकानात खास कस्टमाइज्ड भातुकलीचे सेट मिळतात अशी ख्याती ऐकून आलो आणि एकदाची माझ्या छकुलीची इच्छा पूर्ण करू शकलो .' असं म्हणाले होते कामत.
"हां.. आणि ते कामत परत का येऊन गेले? त्यांना हवा होता तसाच सेट दिला होता ना आपण त्याना?"
"होय साहेब, ते तर उलट आभार मानायला आलेले.. मुलगी एकदम खुश झालीये सेट बघून म्हणत होते..ऑफिसला जाता जाता वाटेतच आपलं दुकान लागतं ना त्यांना. सांगितलं होतं ना तुम्हाला साहेब, तुमचा नंबरही घेऊन गेले तुम्हाला फोन करतो म्हणाले होते. आला होता का फोन?"
संतोषने सांगितलं तस मनोहरलाही आठवलं, अरे हो, आपल्याला फोन आला होता कामतांचा - 'मनोहरजी, थँक यू व्हेरी मच. बछडीचा नुसता धुमाकूळ सुरू आहे सध्या सोसायटीतल्या मैत्रिणींना बोलावून. इतकी खेळण्यांची दुकानं फिरलो पण हिला कोणता सेटच पसंत पडत नव्हता, शेवटी तुमच्या दुकानात खास कस्टमाइज्ड भातुकलीचे सेट मिळतात अशी ख्याती ऐकून आलो आणि एकदाची माझ्या छकुलीची इच्छा पूर्ण करू शकलो .' असं म्हणाले होते कामत.
"अं अरे हां.. विसरलोच. बोलला होतास तू. हे जरा कामाच्या व्यापात.. हो, फोन आलेला त्यांचा. बाकी आजच्या काही नवीन ऑर्डर्स?"
"हां सत्यम टॉईजमधून फोन आला होता.. त्यांची ऑर्डर आहे. १० कॅरम्स, २५ चेसबोर्ड्स, नवा व्यापारचे ३० सेट आणि.. आणि"
"आणि काय?"
"साहेब, आणि स्पेशल भातुकली सेटच्या २० ऑर्डर्स आहेत."
"संतोष.. मी तुला कितीवेळा सांगितलंय की यावर त्यांना काय सांगायचं ते"
"हो सांगितलं मी की आम्ही बाकी खेळणी विकतो, पण कस्टमाइज्ड भातुकली सेट इतर टॉईज शॉपीजना विकत नाही. 'आम्ही ते सेट जास्त रेटने घ्यायला तयार असूनही नेहमी तुम्ही अशी आमची अडवणूक करता' असं म्हणून वैतागून फोन ठेवला त्यांनी. पण बाकीची ऑर्डर तीच आहे."
"हम्म"
"साहेब, आपण निघायचं कधी?"
"हम्म..निघू जरा वेळाने"
"चालेल.. चहा थंड होतोय तुमचा"
"हां घेतो.. बरं एक काम कर तोवर, ते वरच्या मजल्यावर बॅट्स, बार्बी डॉल्स आणि बॅडमिंटन रेकेट्स, शटल्स लावून घ्यायचे बाकी आहे ना, ते लावून घे. मग निघू"
"हां सत्यम टॉईजमधून फोन आला होता.. त्यांची ऑर्डर आहे. १० कॅरम्स, २५ चेसबोर्ड्स, नवा व्यापारचे ३० सेट आणि.. आणि"
"आणि काय?"
"साहेब, आणि स्पेशल भातुकली सेटच्या २० ऑर्डर्स आहेत."
"संतोष.. मी तुला कितीवेळा सांगितलंय की यावर त्यांना काय सांगायचं ते"
"हो सांगितलं मी की आम्ही बाकी खेळणी विकतो, पण कस्टमाइज्ड भातुकली सेट इतर टॉईज शॉपीजना विकत नाही. 'आम्ही ते सेट जास्त रेटने घ्यायला तयार असूनही नेहमी तुम्ही अशी आमची अडवणूक करता' असं म्हणून वैतागून फोन ठेवला त्यांनी. पण बाकीची ऑर्डर तीच आहे."
"हम्म"
"साहेब, आपण निघायचं कधी?"
"हम्म..निघू जरा वेळाने"
"चालेल.. चहा थंड होतोय तुमचा"
"हां घेतो.. बरं एक काम कर तोवर, ते वरच्या मजल्यावर बॅट्स, बार्बी डॉल्स आणि बॅडमिंटन रेकेट्स, शटल्स लावून घ्यायचे बाकी आहे ना, ते लावून घे. मग निघू"
बरं म्हणून संतोष पायऱ्या चढून वर निघून गेला. आणि इकडे 'अंजली टॉईज शॉप'चे मालक मनोहर साने चहाचा कप हातात धरून बसले. कप कसला मोठा मगच. तोही प्लास्टिकचा.. त्यावरच्या टॉम अँड जेरीच्या चित्राकडे बघत बसले आणि मग हळूहळू एकेक घोट घेऊ लागले. आणि हा चाळीशीचा माणूस त्याबरोबर एकेक वर्ष मागे जाऊ लागला.
"बाबा, मला भातुकली पाहिजे.
"अं"
"अहो भातुकलीचा खेळ.. मला या रविवारी घेऊन देणार होतात नातुम्ही."
"ह्म्म... घेऊ हां.. लवकरच घेऊ. पुढच्या आठवड्यात नक्की घेऊ."
"काय हो बाबा, नेहमी असच असत तुमचं. नंतर घेऊ, नंतर घेऊ. पण घेत काही नाही"
"अग असं नाही बेटा, घेणार ना नक्की घेणार. मग आपण सगळे मिळून खेळू हां."
"बर.. मग ना, मी तुम्हाला कुकरमधून भात करून देईन, किटलीतून चहा देईन. छानपैकी तुमची आवडती भाजी करून देईन. पण हे सगळं करायला मला भातुकली पाहिजे ना. त्याशिवाय कस.."
"अग हो अंजू, घेऊ आपण लवकरच. अगदी तुला जो आवडला होता तोच सेट घेऊ. त्याच दुकानातून. पण सध्या.."
"सध्या काय बाबा.."
"अं"
"अहो भातुकलीचा खेळ.. मला या रविवारी घेऊन देणार होतात नातुम्ही."
"ह्म्म... घेऊ हां.. लवकरच घेऊ. पुढच्या आठवड्यात नक्की घेऊ."
"काय हो बाबा, नेहमी असच असत तुमचं. नंतर घेऊ, नंतर घेऊ. पण घेत काही नाही"
"अग असं नाही बेटा, घेणार ना नक्की घेणार. मग आपण सगळे मिळून खेळू हां."
"बर.. मग ना, मी तुम्हाला कुकरमधून भात करून देईन, किटलीतून चहा देईन. छानपैकी तुमची आवडती भाजी करून देईन. पण हे सगळं करायला मला भातुकली पाहिजे ना. त्याशिवाय कस.."
"अग हो अंजू, घेऊ आपण लवकरच. अगदी तुला जो आवडला होता तोच सेट घेऊ. त्याच दुकानातून. पण सध्या.."
"सध्या काय बाबा.."
कुठल्या तोंडाने सांगणार होतो मी त्या चिमुरडीला की आधीच माझी मिळकत काही.. उलट मित्रांकडून, आणि बरीच अशी कुणाकुणाकडून उधारीच झालीये. पण मला त्याचं काही वाटत नाही. मी दिवसरात्र मेहनत करून ते पैसे फेडेन, पण माझ्या मुलीचं ऑपरेशन नीट झालच पाहिजे. तिचा तरी काय दोष होता, का देव असं करतो? कोणत्या गुन्ह्याची शिक्षा म्हणून त्या निष्पाप जीवाला जन्मत:च हृदयात छिद्र असावं? तिच्यासाठी, तिच्या उपचारांसाठीच तर पै पै साठवत होतो आपण, छोटे मोठे हट्ट पुरवलेही पण तेव्हा खरंच नाही जमला आपल्याला तो तिला आवडलेला महागडा भातुकलीचा खेळ घ्यायला. हिरमुसली बिचारी, पण तरी फारसा हट्ट नव्हती करत. तिचं आवडतं टॉम अंड जेरी कार्टून बघत बसायची मग आनंदात. पण तसही मैत्रिणींकडे पाहून, त्यांच्याकडे खेळून तिलाही वाटलं की असावी आपल्याकडेही भातुकली तर काय चुकलं तिचं. हा तर मानवी स्वभावच आहे, मोठ्याना नाही दुसऱ्यांची घरं, गाड्या पाहून असं वाटत की हे आपल्याकडे का नाही? तिचा तर चिमणीचा जीव.
आणि चिमणीचाच ठरलाही. अल्पजीवी. तिच्या सहाव्या वाढदिवसाच्या आधीच काही दिवस... खरंतर डॉक्टरांनी सांगितलं होतच तस की हिच्या जन्मावेळीच हिची आई गेल्यामुळे आणि एकूणच त्या कॉम्प्लिकेटेड पण न टाळता येणाऱ्या डिलिव्हरीमुळे ही तशी अशक्तच राहणार. आणि मग लवकरच हा हार्ट प्रोब्लेमही कळला. दारोदार फिरणारा सेल्समन म्हणून आपली तरी काय अशी मिळकत असणार होती.. आणि तसही नंतर घरी हिच्यासाठी मीच बाबा आणि मीच आई असल्यामुळं बाहेर जाणंही जास्त व्हायचं नाही. घरातूनच करण्यासारखी छोटीमोठी कामं करायला लागलो आपण. मग मिळकतीवर परिणाम.
अंजूला सांभाळण्यासारखंही नव्हतं तेव्हा दुसरं कुणी. केले केले खूप प्रयत्न केले, पण शेवटी गेलीच तिच्या लाडक्या आईला भेटायला, खरतर जाब विचारायला कदाचित की 'काय ग, माझा चेहराही न बघता,आणि तुझा चेहराही मला न दाखवता का मला तेव्हाच सोडून गेलीस'... पण आता चांगली गट्टी जमली असेल दोघींची, एकत्रच आहेत की अकरा वर्ष आता.. दोघी मस्त खेळत असतील मला इकडे एकट्याला सोडून जाऊन.
काय खेळत असतील - भातुकली. ती आईला चहा करून देत असेल?आईसाठी कुकर लावत असेल? काय करत असेल अंजू आत्ता?
एवढ्यात फोन वाजला, मनोहरने उचलला. कुठल्याशा बालसाहित्य प्रकाशन करणाऱ्या पब्लिकेशनमधून.. मनोहरची मुलाखत पाहिजे होती. तुम्ही लहान मुलांमुलींशी हसतखेळत बोलून त्यांच्या मनातले खेळ बरोब्बर समजून घेऊन, त्याना अगदी हवे तस्से खेळ कसे बनवून देता,भातुकली हीच तुमची स्पेशालिटी कशी काय वगैरे दोन-तीन प्रश्न धाडकन विचारले गेलेच तरी तेवढ्यात.. मनोहरने मग मुलाखतीसाठी त्याच्या या मोठ्या टॉईज शॉपीत त्यांना यायची वेळ दिली आणि फोन ठेवला.
पुन्हा तो विचार करू लागला काय सांगणार मी त्यांना.. अंजू शेवटी अगदीच मलूल पडली होती, तेव्हा एकदा आपण तिच्या मैत्रिणीच्या घरी जाऊन तिचा भातुकलीचा सेट घेऊन गेलो होतो हॉस्पिटलमध्ये हेही त्याला आत्ता अचानक आठवलं. तो खेळ पाहून तात्पुरती का होईना अंजूची कळी खुललीही होती. ती शेवटचीच खुलली. थोड्याच वेळात ती...
चंगच बांधला आपण. त्यातून बाहेर तर यायचं.. कशात तरी मन रमवलंच पाहिजे. मग अंजूच्याच आवडीच्या गोष्टीत का रमवू नये, त्या निमित्त्ताने माझी अंजू सतत माझ्याबरोबर तरी राहिली असती. सेल्समन म्हणून उद्बत्तीपासून पुस्तकांपर्यंत आणि पावडरच्या डब्यांपासून कॅलेंडर्सपर्यंत सगळंच विकलं होतं आपण, मग खेळणी का जमू नयेत. प्रत्येक खेळणं,विशेषतः भातुकली विकली गेली की प्रत्येकवेळी मला माझी अंजू माझ्याकडे बघून गोड हसताना दिसायची. मग आपोआपच आणखी कष्ट करत गेलो, हळूहळू जम बसला, मिळणाऱ्या कमिशनमधून पैसे साठत गेले. आणि एकदा धाडस करून कर्ज काढून छोटस खेळण्याचं दुकानच सुरू केलं. मग ते खोकेवजा दुकान आणखी मोठं झालं. प्लास्टिकच्या, रबराच्या, स्टीलच्या व्यवसायातले लोक, लाकडी खेळणी बनवणारे अशा बऱ्याच जणांशी आपण एव्हाना ओळख वाढवत नेलेली. मग भातुकलीच काय बाकीही बरीच खेळणी आपण मुलांना हवी तशी त्यांच्याकडून बनवून घेऊन देऊ लागलो. अशा कस्टमाइज्ड खेळण्यांसाठीच आपलं नाव होत गेलं. बघता बघता दुकान मोठं झालं.. तेही ही स्पेशालिटी जपत जपतच.
आपलं 'अंजली टॉईज शॉप' हे फेमस होत गेल. आपलं कसलं..अंजूचंच हे खरतर. तिच्या नावाने असलेली गोष्ट माझी कशी असेल, मी आपला फक्त हे दुकान चालवतो, सांभाळतो झालं. 'मी स्वतःही खूप खेळणी घेऊन खेळणार आणि माझ्या सगळ्या मित्रमैत्रिणींनाही भरपूर खेळणी खेळायला देणार' असच तर म्हणायची ती सतत. भातुकली तिचा सर्वात आवडता खेळ. 'बाबा मला कुकर अजून मोठा हवाय,आणि किटली अशा नक्षीची हवी, फ्रिजपण हवाय मस्त' वगैरे किती काय काय बोलायची आणि आपण म्हणायचो 'हो ग राणी, अगदी तुला पाहिजे तसाच देईन हां. तसा मिळाला नाही तर बनवून देईन वाटल्यास, पण देणार नक्की'.. पण पुढे ते नक्की प्रत्यक्षात काही आलं नाही.. तिच्याबाबतीत तरी.
आणि आज शेकडो भातुकलीचे सेट्स विकतो आपण.. नाव झालय आपलं यातला स्पेशालिस्ट म्हणून. पण त्यात अंजू आहे का? तशी आहेपण आणि नाहीपण.. प्रत्येक लहानग्या चेहऱ्यात तर दिसतेच की ती आपल्याला..
अकरा वर्षांपूर्वी आपण न देऊ शकलेली भातुकली आणि आज रोज इतक्या देतोय त्याही भातुकलीच..
हीच ती भातुकली.. तेव्हा आणि आता
पण दोन्हीत किती फरक.. संदर्भाने, अर्थाने आणि भावनेनंही..
"साहेब, लावून झाले रॅक्स सगळे. निघायचं का?"
संतोषच्या या अचानक प्रश्नाने मनोहरची तंद्री भांग पावली. अंजू तशी त्याच्या मनातच आहे, पण अकरा वर्षे झाली, आजच्या दिवशी त्याला नेहमीच अंजूची जास्त प्रकर्षाने आठवण येते. आज २३ एप्रिल.. अंजूचा वाढदिवस. दरवर्षीच्या त्याच्या ठरलेल्या नेमाप्रमाणे आजही तो चालला होता शहरातल्या वेगवेगळी पाळणाघरं, अनाथाश्रम, शाळा अशा एकूण सहा ठिकाणी तिथल्या लहान मुलांना खेळणी भेट म्हणून द्यायला. त्याचा खास आवडता भातुकलीचा सेट - 'अंजली सेट' तर तो स्वतःच्या हातानी देतो. अंजूचा न झालेला सहावा वाढदिवस तो दरवर्षी असाच साजरा करतो.
"हम्म.. चल संतोष. बॉक्सेस घे.. गाडीत ठेव नीट. निघूया"
-- पराग
